Giới thiệu
Trong mỹ thuật An Nam, các họa tiết trang trí với dạng hình học (gọi chung là hình kỷ hà) rất đa dạng và phong phú. Trên thực tế, việc phân loại và đặt tên cho các họa tiết này thường gây khó khăn. Nhiều nghệ nhân và thợ thủ công không thống nhất thuật ngữ; đôi khi cùng một tên gọi được dùng cho nhiều họa tiết khác nhau và ngược lại. Thậm chí, họa tiết có thể lặp lại và kết hợp vào nhau, dẫn đến tình trạng khó gọi tên chính xác. Để tiện phân tích, họa tiết kỷ hà được chia thành ba nhóm chính: mắc lưới, vòng tròn, và hồi văn.
Họa tiết mắc lưới
Mắt vọng (hình thoi): Là mạng lưới họa tiết dạng hình thoi (có cạnh thẳng hoặc hơi cong). Ở An Nam kiểu trang trí này gọi là mắt vọng vì dáng giống mắt lưới. Họa tiết mắt vọng thường kết hợp với hoa văn khác, tạo thành nền trang trí cho các tấm chạm hoặc tranh.
Kim qui (hình lục giác): Là họa tiết hình lục giác giống vảy rùa. Trong một số tác phẩm, kim qui được dùng độc lập, nhưng chủ yếu nó làm nền trang trí và thường kết hợp thêm họa tiết hoa. Trên bình phong gạch, họa tiết này thường ở viền và kéo dài thành các ô lớn. Nếu xếp các lục giác này chồng lên nhau theo một kiểu đặc biệt thì sẽ thành hoa văn hình sao, gọi là “kim qui gài”.
Mặt rạn (lục giác không đều): Là biến thể của họa tiết kim qui, có hình lục giác không đều. Dân gian gọi là mặt rạn hay kim qui thất thế (rùa vàng mất dáng). Hình dạng này trông giống các nhánh đào cách điệu.
Nhân tự (hình tam giác): Họa tiết lưới dạng tam giác được gọi là “nhân tự” vì nét vẽ hao hao chữ nhân (人). Loại này thường dùng làm nền, có khi xuất hiện một mình hoặc kết hợp với họa tiết hoa lá.
Họa tiết dạng vòng tròn
Kim tiền: Họa tiết gồm hai vòng tròn đồng tâm tạo thành khung. Ở giữa, các vòng tròn nhỏ chia khung lớn thành bốn phần; trung tâm tạo thành ô vuông rỗng giống đồng tiền cổ.
Hoa thị: Họa tiết được tạo ra từ các vòng tròn giao nhau cùng một tâm, tạo nên ngôi sao bốn cánh ở trung tâm. Tên gọi hoa thị là tên dân gian, không bắt nguồn từ hoa thật, chỉ diễn tả hình thức trang trí. Họa tiết hoa thị thường dùng làm nền, có khi thuần túy hoặc kết hợp hoa lá cách điệu.
Họa tiết song hoàn và liên hoàn
Song hoàn: Gồm hai vòng tròn nối liên tục với nhau. Kiểu hoa văn này có thể gấp khúc thành hình lục giác hay hình thoi. Song hoàn biểu thị cho sự gắn kết, bền chặt.
Liên hoàn: Gồm nhiều vòng tròn nối tiếp. Đây là dạng phát triển từ họa tiết vòng tròn, có thể coi là tiền thân của hoa thị. Liên hoàn cũng thể hiện tình thân ái, sự gắn bó không thể chia lìa.
Dây thắt: Biến thể của liên hoàn gồm năm hình thoi xếp hàng cắt chéo nhau. Ngoài ra còn có kiểu một hình thoi ở giữa kèm bốn hình thoi ở bốn góc. Đây cũng là một cách biến điệu từ họa tiết liên hoàn.
Họa tiết “Song thọ” và “Vạn thọ”
Song thọ: Gồm hai vòng tròn liên tiếp, bên trong có hai chữ “Thọ” cách điệu.
Vạn thọ: Biến thể có một vòng tròn chứa hoa văn xoắn theo chữ vạn (卍 hoặc chữ “萬”), vòng còn lại có chữ “Thọ” cách điệu. Tổ hợp này tượng trưng cho “phúc thọ viên mãn”.
Họa tiết hồi văn và biến thể
Hồi văn Á tự (亞 tự): Mẫu theo nét chữ Á (亞) viết uốn lượn gấp khúc. Họa tiết này còn gọi là hồi văn chữ thập, thường dùng làm nền.
Hồi văn chữ Vạn: Trước đây dùng chữ “vạn” Phật giáo (卐), nay dùng chữ vạn Hán tự (萬) cách điệu thành hoa văn xoắn ốc. Loại này dùng làm nền, thường thêm hoa trang trí; biểu tượng cho sự trường tồn.
Hồi văn chữ Công (工): Biến thể uốn lượn theo hình chữ Công có nhiều mẫu khác nhau. Mẫu thuần túy của kiểu này dùng rộng rãi để viền khung, trang trí góc chạm, đầu hồi, mái nhà, tay nắm bình, chân bàn, hoành phi…
Hồi văn lá (hóa giao): Dạng hồi văn kết thúc bằng đầu hình lá hoặc chóp đỉnh, từ đó tỏa ra hoa văn uốn lượn cách điệu. Có khi tiếp tục thành “hồi văn hóa giao” với nếp gấp xoáy tròn như đuôi rồng.
Dây xích: Họa tiết hai dải lượn song song giống mắc xích. Thường dùng trang trí mép bàn hoặc viền, tạo cảm giác liên kết chắc chắn.
Họa tiết cao đề kỷ: Họa tiết hồi văn xuất hiện trên ghế hoặc kệ gỗ gọi là cao đề kỷ (ghế có phần chân cao, phần ghế thấp). Mẫu hồi văn này đôi khi đứng riêng (có hay không có chân đế) hoặc kết hợp với hoa văn khác. Người xưa chạm khắc họa tiết này trên các bảng treo đứng hoặc nằm. Dù ở đâu, nó đều mang vẻ duyên dáng và rất mỹ thuật.
